Te bit’il x-a’tejik ya yak’ik talleretik, tsobajel, yak’el a’yej, te aynanix bit’il spasik a te ya’telik sok nojptesel, te ay jun smodeloik swenta bit’il yak’ik ta a’yel k’op a’yej te manchuk ay k’op-a, sok constelaciones familiares, ya yich’ leel jun benel swenta binti snaik spasel ta swenta te bit’il ya ka’y jbajtik, sok slejel bit’il stak’ x-a’tejik te antsetik te mach’a jich nax ya sta yalik sok meil te stukel ayik yuun jich ya stak’ spas xkuxinelik ta stukelik-a, te ya snaik te ay sderechoike, sok te machuk ayukix ta uts’inel-ae, te lekuk ayuk bel te xkuxinelike. Ya jkananta jo’tik te ch’in alaletik te k’alal ya yich’ik talleretik sok ya kak’be ya’yejal jo’tik te bit’il ay jich nax ya yich’ junel alal, uts’inel, te chameletik ya yich’ tael, te antsetik ya yak’ servicioik sok te ay ya yich’ik chonel te ach’ ch’ieletik te banti ay jlumaltik

Ta ya’wilal tal 2011 Amextra a’tejemtal sok familiaetik ta baluneb lumetik ta banti ay slumal Aldama sok Chalchihuitán, yuun ya yak’labe yip sok yil a’tel te mach’a ya skoltala sok ya yak’be ya’tibik yuun jich ya yilik a te bit’il stak’ sjelontes te xkuxlejalik. Te jai sbabial a’telilini ya xlijk bel ta pasel bel ta yuil enero ta diciembre 2021, ya skolta te yuun lekuk ya staj te sweelik ta 75 familiaetik ta Los Altos yuun Chiapas (350 personaetik), ta swenta sjunel te bit’il stak’ ya yilik te bitik stak’ yich’ túnel (ya yich’ik alel, ya yich’ nojptesel bit’il stak’ spas te sweelik te teynax ya yich’ tael-a sok te lek ta túnele, te ya staj sbaik ta jun tsobajel te banti ya sjelbe sbaik te snojpil yuunik, spasel sk’in weeliletik) soknix te poxtael (spokel biluk ay, spayel te ja’ ya yich’ uch’el sok yich’ a’yel ya’yejul soknix yak’el desparasitantes, vitaminaetik, hierro sok ácido fólico.

Yak’el yip te jun tsobajel te colectivoetik Mujeres y Maíz sok Plan Bioma ta swenta te sleel bit’il yich’ pasel, yak’el yip sok stsakel ta jun a’telil ta swenta stsunel awal tsunubiletik te te’ ya stak’ stsob sbaik-a ta spasel te lekil a’telil ta swenta snopel bit’il ya stak’ stsunik te sweelik. Te ta muk’ul lume ja’ ya yak’beik yip te a’telil swenta stsunel te awal tsunubiletik te ya stak’ lajinel te ja’ te ya spasik participar a te ch’in alaletik, ach’ ch’iel te ayix yalik sok te meil tatiletik. Te ta banti ay muk’ul lum te ya yich’ tsunel te awal tsunubil yuun familiaetik te ta jun tsobajel ta colectivoetik mujeres y maíz jich ya yich’ pasel junax a’tel te binti yich’ tsunel te ay mach’a stsobo sbaik ta colectivoetik ta ch’in lum sok muk’ul lumetik.

Te banti ay aprendizaje comunitarioe ja’ jun naj te banti mayuk xiwele sok ay slamalul k’inal tea yuun ja’ jich lek ya yay sbaik a te ch’in alaletike, ach’ ch’ieletik sok familiaetik ta banti sti’ lum banti ay noreste yuun San Cristóbal de Las Casas. Te jai proyecto li’ ya yak’ ta ilel te jun bel te ayix tal chaneb etapa yuun te junax yakal tal a’tel sok te Amigos de San Cristóbal. Te binti a’telil ya spase ja’ te ayuk yan xan nop jun yuunik a te mach’a ma stak’ la snopik june, te yilel te binti snaik spasele sok te sjunel te mach’atik ay lajemik ta uts’inel sok te ayuk slamalil k’inale. Jai propuesta i ja’ jun a’telil te ya yak’ ta ilel te ay binti stak’ pasel ta stojol te bitik wokolil iltiklabilixe ta swenta yuun te la yijk’ita te chamel te sbil Covid-19.

Sjunel jo’ lajuneb familiaetik ta banti ay comunidad yuun Chancolom, municipio yuun San Juan Cancuc, ta swenta spasel sna’, yilel sok sp’oltesel me’ mutetik te ya xtoninik ta swenta yilel técnicas etnoveterinarias, yuun jich ya stak’ yich’ loel-a, ta swenta chonel sok te swenta tiel te jich yakuk spasik diversificar a te sweelike sok te teyuk ya staj jte’buk a te stak’inik te jun tsobajel te junax stsobo sbaik ta a’tele. Te ta skanaltael te yakuk xtonin sok ya stak’ tiele, ja’ jich ya stak’ yich’ tal tael a te proteinaetike, vitaminaetik sok mineraletik te ya xtun yuunik te jun familiae. Te ja’ ya yich’ tsakel te enfoque yuun género te banti ya yich’ a’yel sk’op te antsetik sok winiketik te ta banti ay jujun familiaetik. Ya yich’ik ak’el jun rollo malla gallinera ta jun familia, jun kilo clavo, te banti xweik sok yuch’ik ja’ te mutetik, te ya yich’ xan pasel te snaik te mut, yich’ ak’el svacunaik yuun yich’ makel a te ay ya xtal xchamel. Ya yich’ ak’el talleretik swenta etnoveterinarias te ja’ jichuk lek ya xch’iik a te me’ mutetik. Ya xba yich’ula ilel yuun ya yich’ junel a te bit’il ya x-a’tejike jich lek ya yich’ ilel sit a te jun proyectoe.

Te proyecto i ya sk’an spas estrategiaetik swenta yuun ya yich’ ilel a te mach’a ayik ta uts’inele te yuun ja’ jich lek ya xkuxinikbel a te mach’a te ay ta jujun lumetike sok antsetik te stsobo sbaik te ta banti ay lum ta altos sok ta banti ay fronteriza yuun Chiapas, ta swenta yak’el talleretik ta nojptesel sok sts’akel bel a’telil te ta banti ay jujun lumetik. Ya jbentatikbel te jujun lumetik yuun jich ya kak’tik ta nael a te bitik a’telil ya jpastik sok bayuk xan a te ya stsob sbaik te organizacionetik, coletivoetik sok comunidadetik te yakalik xchapel sbaik sok yak’bel a’yej ta stojol antsetik, ta yal xnich’anik sok winiketik te ja’ ya skoltaik te manchuk ayukix a te uts’inele. A’teliletik te ja’ junlabil yuun j-a’tel patanetik te ta banti ay jujun lumetik.

Ta jai proyecto i ya slej yakuk stak’ xkoltawan ta skojtesel jtebuk te wokoliletik te ay maba yich’ ilel yuun te banti smako ya’tel te snail poxiletik te jil yuun te chamel ay ta ora to, ta joeb lumetik ta banti ay Cancuc, te ya yilik 1505 personaetik, te ja’ jun stsobo sbaik sok yantik xan joeb OSCs te ja’ ya yilik te bit’il ya spasik desparasitar sok ya yak’be svitaminaik. Te bit’il snopijike, ja’ ya sjunik jun comunidad te bayel ay swokol te ja’ jich ya xbenikbel sok jich nixan ya yilik swenta te tema yuun te bit’il ay ya’benik te ch’in alaletik te ma’yuk to k’oem ta joeb ya’wilalik, te mach’a ay yalik sok te mach’a sjunoik alal. Jich yuun, ya skoltala ta spasel planes comunitarios ta swenta poxtael sok yilel ja’, te ya yich’ ayel te sk’op te yantik.

Ya sjel yak’beik seguimiento te jun proyecto Centro de formación y capacitación ta agroecología te ja’ ya stsakbeik te snojpil yuunik te mach’atik x-a’tejik sok te ta banti ay comunidadetik El Corralito ta Tenejapa sok Jamubil ta Chenalhó, ja in to ja’ ya spasbel te a’telil te ayuk binti ya xnojp yuunik sok yakuk yich’ xan bel yip a te binti snaik spasel te ta xpoxtael te yawal stsunubik te ja’ jich lek ya xlok’ a te binti ya stsunike jich bit’il stsunel boketik ta spat xujk naj te yuun jun familae, xch’ijtesel mutetik sok stsunel cajpe, jich nixan swenta bit’il stak’ pasel abonoetik. Ta swenta te mach’a sbabi a lijk a’tejotiktal soke jaik Naranjatik Chenalhó sok El Pozo San Juan Cancuc yato yich’bel junel ta a’tel ta chan-chan uj ta swenta te yak’el yip te xch’ijtesel chab sok te bitik xlok’ xan a te ta cha’be yuun jich ya yich’ chonel-a.