Tey xich’ik chanubtasel, ta stsob sbaik, ta xak’besbaik mantal, ko’ol ta xchanik ech’el, ma’uk ta utel ta sk’oponsbaik, xchu’uk ta sk’elik k’u x-elan nitajtik xchu’uk yuts’ yalaltik, ta xich’ik ich’el ta muk’ k’u x-elan ta xa’iik jujuntale, xchu’uk chich’ik chanubtasel ta abteletik bu stak’ xbtejik stukik li antsetik buch’u mu bu snopoj mi ta sk’an yolik o mi stuk ta sts’itses yolik, yu’un ja’ ich’biluk ta muk xa’i sbaik, ta kuxlejinik ech’el li lekilale xchu’uk ta x-ilek ti ja’ lek k’alal ch’abal majel utele. Vo’onkotike ta jk’elkotik jchanubtaskotik tsebik xchu’uk kremotik yo’ xk’el stuk’ulansbaik smak yolik ta xch’ielik nox, ch’abaluk ilbajinel, ti oy ep chameletik k’alal ta xchi’in sbaik ta vayele, k’alal ta xchon sbek’talike, o mi ta xchone ech’el ta ilbajinel li tsebetik li’ ta jo’bele.

Ta 2011 Amextra stambe abtel xchu’uk jnaklometik yuts’ yalalsbaik ta balumen parajeetik ta Aldama xchu’uk Chalchihuitan, tey xchanubtasik li ta kusi mu sna’ spasik li jnaklometik, xchu’uk yich’ik chanubtasel ech’el ta k’usitik jtunel yu’unik ta skuxlejalik. Li jun jtunel abtel li’e ja’ ta xk’ot ta pasel ta yu’al Enero k’alto dicembre ta sjabilal 2021, li abtel li’e ja’ skuenta oyuk lek sve’elik 75 krixchano yuts’ yalal sbaik ta stoylejal Chiapas, (ja’ 350 krixchanoetik) chich’ chi’nelik ech’el k’u x-elan stak’ lek ta spas li sve’elik (chich’ik albel smelol, chich’ik chanubtasel k’u x-elan ta slakanik li ve’liletik ti oy li bu nakajtike xchu’uk lek yip, te ta xchanubtasbaik, ta spasbeik sk’inal li ve’liletike) xchu’uk mu bu chi ipajotik-o (lek pokbikil skotol, poxtabil li vo’e, xchu’uk sa’bel sk’oplal k’u x-elan ta xtun o mi ta smil slukumik, ak’bat sbitamina’ik, hierro xchu’uk acido fólico.

Smuk’ibtasel yabtelik li Mujeres y Maiz xchu’uk li Plan Bioma te chich’ meltsanel, smuk’ib tasel xchu’uk chich’ pasel ech’el bu stak’ ts’unel itajetik ta jamal osilaltik buy stak’ stsobsbaik skuenta sts’unel sve’elik bu lekil poxetik ta xak’beik li ts’unubiletike. Ta muk’ta lume ta smuk’ibtasik abteletik bu ta sts’un sve’elik bu tey ta x-abtejik/ ta xchanik k’usitik li koxetike, svalejikxa tseb kremotik, me’il totil xchu’uk yuts’ yalalsbaik. Li ta jteklumtike tey ta xich’ p’olesbel li sts’unubik li antsetik xchu’uk li yuts’ yalal ta ju chop antsetik buch’utik te stsobojsbaik ta mujeres y maiz tey chich’ik nitel ta tsobol li ts’unolajel ta jteklum xchu’uk ta muk’talum.

Ta tsobol chich’ chanel li k’utike, ja’ jun snail bu stak’ xk’otik li k’oxetik yu’un lek k’elbil xchu’uk ch’abal ilbajinel yech’o stak’ ta xich’ik chanubtasel li k’ox tseb, kremotik, sva’eljik xa jch’ieletik xchu’uk stot sme’ik li buch’utik te nakajtik ta sti’il jo’bele. Li k’usi ta sk’an ta spasike ja’ ti oyuk xchanik vun ta jamaltik, ta xchanik k’usi stak’ x-abtejik-o xchu’uk x-ochik ta be mi oy chopol xa ox k’usi ta spasike, yu’un ja’ ti tey ta xchi’invanik ech’el ta lo’il xchu’uk ch’abal bu ta majel utel li koltael ta xak’ike. Li abtel ta spasike ja’ ti oyuk sutesobil ta lek li vokolaletik oyik li jnaklometik buch’utik ta xk’otik yu’un ja’ li vokolal yich’ tael yu’un li Covid-19.

Ta xich’ik chi’nelik ta abtel vo’lajuneb yuts’ yalal sbaik ta paraje Chancolom, slumal San Juan Cancuc te chich’ pasbel snail, k’u x-elan ta sk’elik xchu’uk ta sts’unik jtoninom alak, te ta sk’elik stuk’ulanik ech’el, ja’ skuenta ta sti’ik, ta xchonbe’ik li stone xchu’uk ta xchonik sbek’tal nox yu’un ja’ chich’ k’anel lekubuk xchu’uk jeluk li k’usitik stak’ slajesike xchu’uk ak’o stao stak’inik li buch’utik te tsobolik ta abtele. Li ta xlok’ li ton kaxlane xchu’uk sbek’tal kaxlane, yu’un oy xa lek yip li sve’elike, oy sbitaminaik, xchu’uk minerales yu’un ja’ tsots stu ta xch’ielik ju chop yuts’ yalaiksbaik. Chich’ k’elel ti oy ko’olajel, ti ko’oluk xk’opijik ta komon li antsetike xchu’uk viniketik, ja’ ti oy k’ux elan ti xch’iel skuxlejalik ta ju chop yuts’ yalalsbaike. Ja’ tosts ta sk’elik li ta ju chop jnaklome ko’oluk ants vinik ta x-abtejik. Ta x-ak’batik maya, jun kilo lavux, yav sve’el xchu’uk yuch’ob vo’ li alak’e, ja’ ta xtun ta xjoybat-o sna li alak’e, taxak’ik sbakunail yo’ mu x-ipaj o li alak’etike. Chich’ik chanubtasel k’u x-elan stak’ ta sk’el spoxtaik yo’ lek xch’io li alak’etike. Tey ta xbatik ta svula’anel yo’ sk’elik-o ech’el k’u x-elan xbat li abtele.

Li abtel li’e ta sk’an ta spas abteletik ta spajesel li ilbajinel yu’un skoj ti antsetike talemike ja’ chich’ k’anel ti lajuk li ilbajinel tey nitilike. Chabtelanik ech’el xchu’uk krichanoetik buch’utik tsobolik xa no’ox ti nakalik li’ ta stoylejal xchu’uk sts’ak bu ta xlaj Chiapas, ta chanubtasvanik k’u x-elan ta stsobsbaik xchu’uk ta spasik abteletik ta tsobol ta jteklumaltik. Ta xich’ xanel ech’el jujun lumetik skuenta chich’ ak’el ta ilel li abteletik bu stak’ ta xich’ tambel ech’el abteletik xchu’uk lo’ilajel xchu’uk antsetik, stseb skremik, xchu’uk viniketik buch’utik ta skoltasbaik ta spajesel li ilbajinel tey xa xch’iebinojik talel jujun k’ak’al xchu’uk yokel ta p’olele. Tey chich’ pasel abteletik ta tsobol xchu’uk li buch’u va’ajtik ta parajeetike.

Li abtel ta sk’an ta spasike ja’ xjutukajuk vokolaletik oy ta skuxlej jbek’taltik , ta vo’ob sparajel Cancuc, yich’ taelik ta k’elel 1505 krixchanoetik, ta tsobol xchu’uk yan vo’ob j-abteletik yich’ nitelbail ta k’elel spoxtael, ak’bat smilobil slukumik xchu’uk sbitaminaik. Ta juju chop. Tey chich’ chi’nel ech’el jun paraje ti ja’ teyik ta tsots vokolal chich’ chi’nelik ech’el ta abtel xchu’uk ta xich’ ich’belik ta muk’ li ch’abal lek sve’elik, li k’ox tsebetik xchu’uk ti k’ox kremotik buch’utik mu to sta vo’ob sja’bilalik, me’iletik buch’u ta xchu’un tas to yolik xchu’uk li buch’u oy yol ta xch’ute. Xchu’uk chich’ chapel abteletik ta sparajelik ta slekil skuxlej sbek’talik xchu’uk ta sta ya’alik ta komon.

Ta ska’nik ti teyuk chich’ to abtelanel ech’el li chanubtasel xchu’uk sk’elel ts’unbal ta osilaltik chu’uk li k’usi sna’ik yo’bu nakalike, li ta parje El Corralito ta Tenejapae xchu’uk Jamubil ta Chenalho, li abtel li’e ta tsobol xchu’uk chich’ tunesel li k’usi xa nox sna’ik ta ts’unubajel tey ta xich’ muk’ibtasel ech’el xchu’uk ta sts’unubajik ta xokon snaik, sts’unel alak’etik xchu’uk kajpel, xchu’uk xchanel ech’el ach’ spoxil li ts’unubiletik. Li ta parajeletik buch’utik ta x-abtejik xa onoxe k’ucha’al Naranjatik Chenalhó xchu’uk Pozo San Juan Cancuc ja’ xa nox chich’ik k’elel jujun chanib u yo’ ti xich’ muk’ibtasel li sts’unel yalak’ik xchu’uk yan k’usi ta sts’unik ta xchonanike.